Stwardnienie rozsiane – Objawy, przyczyny i leczenie

Stwardnienie rozsiane SM to potencjalnie upośledzająca choroba mózgu i rdzenia kręgowego, czyli ośrodkowego układu nerwowego. Przy SM układ odpornościowy atakuje osłonkę ochronną (mielinę), która pokrywa włókna nerwowe, w następstwie powodując problemy z komunikacją między mózgiem a resztą ciała. Ostatecznie choroba może spowodować trwałe uszkodzenie nerwów i dysfunkcje niektórych narządów. Poniżej prezentujemy najważniejsze informacje o SM, a w szczególności jej objawach, przyczynach, ryzyku rozwoju oraz sposobach leczenia.

Objawy SM są bardzo zróżnicowane i zależą od stopnia uszkodzenia nerwu i od tego, które nerwy zostały dotknięte chorobą. Niektóre osoby z ciężkim stwardnieniem rozsianym mogą stracić zdolność chodzenia, podczas gdy inni mogą doświadczać długich okresów remisji bez żadnych nowych symptomów. Nie ma dotychczas lekarstwa na stwardnienie rozsiane, jednak niektóre zabiegi mogą pomóc w szybszej regeneracji po jego atakach, zmodyfikować przebieg choroby i opanować pewne objawy.

Objawy stwardnienia rozsianego

Oznaki i objawy stwardnienia rozsianego mogą się znacznie różnić w zależności od danej osoby, przebiegu choroby oraz lokalizacji dotkniętych włókien nerwowych. Mogą one obejmować:

• drętwienie lub osłabienie jednej lub więcej kończyn, które zwykle występują po jednej stronie ciała lub nogi i tułowia,
• częściową lub całkowitą utratę wzroku, zwykle w jednym oku, często z bólem podczas ruchu gałek ocznych,
• podwójne widzenie,
• mrowienie lub ból w niektórych częściach ciała,
• porażenie podobne do prądu elektrycznego, które pojawia się przy pewnych ruchach szyi, szczególnie przy zginaniu szyi do przodu (symptom Lhermitte),
• drżenie, brak koordynacji lub niestabilny chód,
• bełkotliwa mowa,
• zmęczenie,
• zawroty głowy,
• problemy z funkcją jelit i pęcherza.

Kiedy iść do lekarza?

Jeśli wystąpi którykolwiek z powyższych objawów z nieznanych przyczyn, zawsze należy zgłosić się do lekarza.

Przebieg SM

• Większość osób ze stwardnieniem rozsianym dotykana jest przebiegiem choroby rzutowo-remisyjnej. Doświadczają okresów nowych objawów lub nawrotów, które rozwijają się przez kilka dni lub tygodni i zwykle ulegają poprawie częściowo lub całkowicie znikają. Po tych nawrotach następują spokojne okresy remisji choroby, które mogą trwać miesiące lub nawet lata.
• Niewielki wzrost temperatury ciała może przejściowo nasilać objawy SM, ale nie są to nawroty choroby.
• U ok. 60 do 70% osób z ustępująco-nawracającym SM ostatecznie rozwija się w ciągły postęp objawów, z okresami remisji lub bez, zwanych wtórnie postępującym SM.
• Pogorszenie objawów zwykle obejmuje problemy z poruszaniem się i chodzeniem. Stopień progresji różni się znacznie u osób z wtórnie postępującą chorobą neurologiczną.
• Niektóre osoby SM doświadczają stopniowego początku i stałej progresji objawów bez żadnych nawrotów. Zjawisko to znane jest jako pierwotnie postępujące stwardnienie rozsiane.

Przyczyny rozwoju stwardnienia rozsianego

• Przyczyna stwardnienia rozsianego jest nieznana i jest uważane za chorobę autoimmunologiczną, w której układ odpornościowy organizmu atakuje własne tkanki. W przypadku SM nieprawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego niszczy mielinę, czyli substancję tłuszczową, która pokrywa i chroni włókna nerwowe w mózgu i rdzeniu kręgowym.
• Mielinę można porównać do powłoki izolacyjnej na przewodach elektrycznych. Gdy zostaje uszkodzona, a włókno nerwowe jest odsłonięte, komunikaty przemieszczające się wzdłuż nerwu mogą zostać spowolnione lub zablokowane, a sam nerw może również ulec uszkodzeniu.
• Nie jest jasne, dlaczego stwardnienie rozsiane rozwija się u niektórych ludzi, a u innych nie. Wydaje się, że odpowiedzialna jest za to pewna kombinacja czynników genetycznych i środowiskowych.

Stwardnienie rozsiane a czynniki ryzyka

Czynniki te mogą zwiększać ryzyko rozwoju stwardnienia rozsianego:

• Wiek – Stwardnienie rozsiane może wystąpić w każdym wieku, ale najczęściej dotyka ludzi w wieku od 15 do 60 lat.
• Płeć – Kobiety są ok. dwa razy bardziej narażone na rozwój SM niż mężczyźni.
• Historia rodzinna – Jeśli jedno z rodziców lub rodzeństwa cierpi na stwardnienie rozsiane, istnieje większe ryzyko rozwoju choroby.
• Niektóre infekcje – Pewne wirusy zostały powiązane ze stwardnieniem rozsianym, w tym wirus Epsteina-Barra wywołujący zakaźną mononukleozę.
• Rasa – Biali ludzie, szczególnie ci pochodzenia północnoeuropejskiego, są najbardziej zagrożeni rozwojem SM. Najniższe ryzyko obejmuje osoby pochodzenia azjatyckiego, afrykańskiego lub rdzennie amerykańskiego.
• Klimat – Stwardnienie rozsiane występuje znacznie częściej w krajach o klimacie umiarkowanym, w tym w Europie, Kanadzie, północnych Stanach Zjednoczonych, Nowej Zelandii i południowo-wschodniej Australii.
• Niektóre choroby autoimmunologiczne – W przypadku choroby tarczycy, cukrzycy typu 1 lub nieswoistego zapalenia jelit występuje nieco większe ryzyko wystąpienia SM.
• Uzależnienie od nikotyny – Palacze doświadczają początkowych objawów symptomów mogących sygnalizować stwardnienie rozsiane istotnie częściej niż osoby niepalące.

Komplikacje związane z SM

U ludzi ze stwardnieniem rozsianym mogą również rozwinąć się:

• sztywność lub skurcze mięśni,
• paraliż, zazwyczaj w nogach,
• problemy z pęcherzem, jelitem lub funkcjami seksualnymi,
• zmiany psychiczne, takie jak zapominanie lub wahania nastroju,
• depresja.

Diagnoza stwardnienia rozsianego

Do zdiagnozowania stwardnienia rozsianego potrzebne jest pełne badanie neurologiczne oraz wywiad lekarski. Nie ma konkretnych testów na stwardnienie rozsiane. Zamiast tego, diagnoza stwardnienia rozsianego często polega na wykluczeniu innych stanów, które mogą wywoływać podobne objawy i symptomy, znane jako diagnoza różnicowa.

Lekarz prawdopodobnie rozpocznie od poznania dokładnej historii choroby i badania. Może również zalecić:

• Badania krwi, aby wykluczyć inne choroby z objawami podobnymi do SM. Testy mające na celu sprawdzenie konkretnych biomarkerów związanych z chorobą są obecnie w trakcie opracowywania i mogą również pomóc w diagnozowaniu choroby.

• Nakłucie lędźwiowe, w którym niewielka próbka płynu zostaje pozyskana z kanału kręgowego w celu analizy laboratoryjnej. Taka próbka może wykazywać anomalie w przeciwciałach, które są związane z chorobą. Może również pomóc wykluczyć infekcje i inne stany z symptomami podobnymi do stwardnienia rozsianego.

• MRI, który może ujawnić obszary uszkodzeń w mózgu i rdzeniu kręgowym. Wymaga wykonania dożylnego zastrzyku z materiałem kontrastowym, który umożliwia uwidocznić zmiany, które wskazują, że choroba jest w aktywnej fazie.

• Badanie sygnałów elektrycznych, wytwarzanych przez układ nerwowy w odpowiedzi na bodźce. Badanie potencjałów wywołanych może wykorzystywać bodźce wzrokowe lub bodźce elektryczne, w których obserwowany jest ruchomy wzór lub krótkie impulsy elektryczne są przykładane do nerwów w nogach lub rękach. Elektrody mierzą, jak szybko informacje przemieszczają się wzdłuż ścieżek nerwowych.

U większości osób z SM rzutowo-remisyjnym diagnoza jest dość prosta i opiera się na schemacie objawów zgodnych z chorobą i potwierdzonych skanami mózgu, takimi jak MRI.

Rozpoznanie SM może być trudniejsze u osób z niestandardowymi objawami lub postępującą chorobą. W takich przypadkach mogą być potrzebne dalsze testy z analizą płynu rdzeniowego, przewodzenia nerwów i dodatkowym obrazowaniem. Do pomocy w diagnozowaniu stwardnienia rozsianego często wykorzystuje się MRI mózgu.

Leczenie stwardnienia rozsianego

Nie ma lekarstwa na stwardnienie rozsiane, a leczenie zazwyczaj koncentruje się na przyspieszeniu powrotu do zdrowia po atakach choroby, spowolnieniu jej postępów i łagodzeniu objawów. Niektórzy ludzie doświadczają na tyle łagodnych objawów, że nie wymagają one leczenia.

Zabiegi na ataki SM

• Kortykosteroidy, takie jak doustny prednizon i dożylny metyloprednizolon, są przepisywane w celu zmniejszenia zapalenia nerwów. Działania niepożądane mogą obejmować bezsenność, podwyższone ciśnienie krwi, zmiany nastroju i zatrzymanie płynów.

• Część płynna części krwi (osocze) jest usuwana i oddzielana od komórek krwi. Komórki krwi są następnie mieszane z roztworem białka (albuminy) i ponownie wprowadzane do organizmu. Można zastosować wymianę osocza, jeśli objawy są nowe, ciężkie i nie zareagowały na leczenie sterydami.

Zabiegi mające na celu zmianę progresji choroby

W pierwotnie postępującym SM ocrelizumab może być wykorzystany do przeprowadzenia terapii modyfikującej. Spowalnia pogorszenie niepełnosprawności u osób z tym typem choroby. W przypadku SM rzutowo-remisyjnym dostępnych jest kilka terapii modyfikujących przebieg choroby.

Duża część odpowiedzi immunologicznej związanej ze stwardnieniem rozsianym występuje we wczesnych stadiach choroby. Agresywne leczenie lekami tak szybko jak to możliwe może zmniejszyć częstość nawrotów i spowolnić powstawanie nowych zmian.

Wiele terapii modyfikujących przebieg choroby stosowanych w leczeniu SM wiąże się ze znacznym ryzykiem wystąpienia efektów ubocznych. Wybór właściwej terapii zależeć będzie od starannego rozważenia wielu czynników, w tym czasu trwania i aktywności choroby, skuteczności poprzednich terapii, innych problemów zdrowotnych, kosztów i chęci do posiadania dziecka.

Możliwości leczenia w przypadku rzutowo-remisyjnej formy SM obejmują:

• Interferony beta – Tego rodzaju leki są jednymi z najczęściej przepisywanych leków w leczeniu SM. Wstrzykiwane są pod skórę lub do mięśnia i mogą zmniejszać częstość oraz nasilenie nawrotów. Efekty uboczne działania interferonów beta mogą obejmować objawy grypopodobne i reakcje w miejscu wstrzyknięcia. Może wystąpić potrzeba badań krwi w celu monitorowania aktywności enzymów wątrobowych, ponieważ uszkodzenie wątroby jest możliwym skutkiem ubocznym stosowania interferonu. Ludzie przyjmujący interferon mogą wytwarzać przeciwciała neutralizujące, które mogą zmniejszać skuteczność leku.

• Ocrelizumab (Ocrevus) – Ten rodzaj lekarstwa na przeciwciała immunoglobulinowe jest jedynym DMT zatwierdzonym do leczenia zarówno postaci remitująco-nawracających, jak i pierwotnie postępujących postaci SM. Badania kliniczne wykazały jego działanie na zmniejszenie częstości nawrotów w chorobie nawrotowej i spowolnienie pogorszenia niepełnosprawności w obu postaciach choroby. Ocrevus jest podawany we wlewie dożylnym przez lekarza. Działania niepożądane mogą powodować reakcje związane z infuzją, w tym podrażnienie w miejscu wstrzyknięcia, niskie ciśnienie krwi, gorączkę i mdłości. Ocrevus może również zwiększać ryzyko niektórych typów nowotworów, szczególnie raka piersi.

• Octan glatirameru (Copaxone) – Ten lek może pomóc zablokować atak układu odpornościowego na mielinę i musi zostać wstrzyknięty pod skórę. Działania niepożądane mogą obejmować podrażnienie skóry w miejscu wstrzyknięcia.

• Fumaran dimetylu (Tecfidera) – Ten doustny lek stosowany dwa razy dziennie może zmniejszyć nawroty choroby. Działania niepożądane mogą obejmować uderzenia gorąca, biegunkę, nudności i obniżoną liczbę białych krwinek.

• Fingolimod (Gilenya) – Ten lek doustny stosowany raz na dobę zmniejsza częstość nawrotów. Musisz monitorować tętno przez sześć godzin po pierwszej dawce, ponieważ może zostać spowolnione. Inne działania niepożądane obejmują bóle głowy, wysokie ciśnienie krwi i niewyraźne widzenie.

• Teriflunomid (Aubagio) – Ten lek brany raz dziennie może zmniejszyć częstość nawrotów. Teriflunomid może powodować uszkodzenie wątroby, utratę włosów i inne działania niepożądane. Jest szkodliwy dla rozwijającego się płodu i nie powinien być stosowany przez kobiety, które mogą zajść w ciążę i nie stosują odpowiedniej antykoncepcji.

• Natalizumab (Tysabri) – Lek ten jest przeznaczony do blokowania ruchu potencjalnie uszkadzających komórek odpornościowych z krwioobiegu do mózgu i rdzeniu kręgowym. Może to być traktowane jako leczenie pierwszego rzutu u niektórych osób z ciężkim SM lub jako element kontynuacji leczenia. Zwiększa ryzyko infekcji wirusowej mózgu zwanej postępującą wieloogniskową leukoencefalopatią.

• Alemtuzumab (Lemtrada) – Lek ten pomaga zmniejszyć nawroty SM przez celowanie w białko na powierzchni komórek odpornościowych i wyczerpywanie białych krwinek. Jego efekt może ograniczyć potencjalne uszkodzenie nerwów spowodowane przez białe krwinki, ale także zwiększa ryzyko infekcji i zaburzeń autoimmunologicznych. Leczenie alemtuzumabem obejmuje pięć kolejnych dni podawania leku, a następnie kolejne trzy dni infuzji po roku.

• Mitoksantron – Ten lek immunosupresyjny może być szkodliwy dla serca i jest łączony z rozwojem nowotworów krwi. W rezultacie tego zastosowanie w leczeniu SM jest bardzo ograniczone. Zwykle stosowany jest tylko w leczeniu ciężkiego i zaawansowanego SM.

Leczenie objawów SM

• Terapeuta fizyczny lub zajęciowy może pomóc nauczyć się ćwiczeń rozciągających i wzmacniających oraz pokazać, jak używać urządzeń, aby ułatwić wykonywanie codziennych zadań.
• Fizjoterapia wraz z użyciem pomocy ruchowej w razie potrzeby może również pomóc w opanowaniu osłabienia nóg i innych problemów z chodem.
• Leki zwiotczające mięśnie – W przypadku SM może wystąpić bolesna lub niekontrolowana sztywność mięśni lub skurcze, szczególnie w nogach. Pomocne mogą być środki zwiotczające mięśnie, takie jak baklofen (Lioresal) i tizanidine (Zanaflex).
• Leki zmniejszające zmęczenie.
• Inne leki obejmują także przepisywane środki na depresję, ból, zaburzenia seksualne i problemy z kontrolą pęcherza lub jelit, które są związane ze stwardnieniem rozsianym.

Styl życia i domowe środki zaradcze

Aby złagodzić objawy SM warto spróbować:

• zapewnić sobie dużo odpoczynku,
• ćwiczyć, w przypadku łagodnego do umiarkowanego SM – regularne ćwiczenia mogą pomóc poprawić siłę, napięcie mięśni, równowagę i koordynację. Pływanie lub inne ćwiczenia w wodzie są dobrym rozwiązaniem, jeśli przeszkadza ciepło. Inne rodzaje łagodnych do umiarkowanych ćwiczeń zalecane dla osób ze stwardnieniem rozsianym to chodzenie, rozciąganie, aerobik, rower stacjonarny, joga i tai chi.
• Chłodzić – objawy SM często się pogarszają, gdy wzrasta temperatura ciała. Pomocne może być unikanie ekspozycji na ciepło i używanie urządzeń takich jak chłodzące szaliki lub kamizelki.
• Stosować zrównoważoną dietę – wyniki niewielkich badań sugerują, że dieta o niskiej zawartości tłuszczów nasyconych, ale bogatej w kwasy tłuszczowe omega-3, takie jak te występujące w oliwach i olejach rybnych, może być korzystna. Potrzebne są jednak dalsze badania w tym zakresie. Badania sugerują również, że witamina D może przynieść potencjalną korzyść osobom ze stwardnieniem rozsianym.
• Złagodzić stres., który może powodować lub nasilać objawy przedmiotowe i podmiotowe. Joga, tai chi, masaż, medytacja lub głęboki oddech mogą w takim przypadku istotnie pomóc.

Medycyna alternatywna

• Wiele osób ze stwardnieniem rozsianym stosuje różnorodne alternatywne lub komplementarne terapie, by pomóc kontrolować symptomy, takie jak zmęczenie i ból mięśni.
• Ćwiczenia takie jak medytacja, joga, masaż, stosowanie zdrowszej diety, techniki akupunktury i relaksacji mogą pomóc w poprawie ogólnego samopoczucia psychicznego i fizycznego, ale istnieje niewiele badań, które potwierdzają skuteczność ich stosowania w leczeniu objawów.
• Niektóre źródła zalecają stosowanie doustnego ekstraktu z konopi na łagodzenie spazmów i bólu mięśni, ale nie zalecają stosowania marihuany w żadnej innej formie na pozostałe objawy SM ze względu na brak dowodów leczniczych.
• Oficjalne wytyczne nie zalecają również stosowania suplementów ziołowych, takich jak Ginkgo biloba i jad pszczeli, ani terapii magnetycznej w przypadku objawów SM.

Radzenie sobie i wsparcie

Życie z jakąkolwiek przewlekłą chorobą może być trudne. Aby poradzić sobie ze stresem związanym ze stwardnieniem rozsianym, warto rozważyć następujące sugestie:

• codzienne powtarzanie czynności najlepiej jak się potrafi,
• pozostanie w kontakcie z rodziną i przyjaciółmi,
• kontynuowanie wykonywania hobby, które się lubi i które można wykonywać,
• korzystanie z grupy wsparcia dla siebie lub członków rodziny,
• omówienie swoich uczuć i obaw, dotyczących codziennego życia ze stwardnieniem rozsianym z lekarzem lub terapeutą.

Przygotowanie się do wizyty u lekarza

W przypadku SM należy kierować się do lekarza, który specjalizuje się w zaburzeniach pracy mózgu i układu nerwowego, czyli neurologa. Przed taką wizytą warto:

• zapisać wszystkie objawy, również te, które mogą wydawać się niezwiązane z powodem, dla którego zaplanowano wizytę,
• zrobienie listy wszystkich leków, witamin i suplementów, które się regularnie przyjmuje,
• zebranie wszelkich notatek medycznych, skanów, wyników badań laboratoryjnych lub inne informacji,
• zapisanie kluczowych informacji, w tym innych schorzeń, sytuacji stresowych, itp.
• spisanie pytań do lekarza,
• poproszenie kogoś bliskiego, aby towarzyszył podczas wizyty.

Podczas wizyty lekarz prawdopodobnie zada co najmniej kilka pytań. Warto być gotowym na udzielenie odpowiedzi, szczególnie na takie pytania jak:

• Kiedy zacząłeś odczuwać objawy?
• Czy twoje objawy były ciągłe czy sporadyczne?
• Jak poważne są twoje objawy?
• Co, jeśli w ogóle, poprawia objawy?
• Co, jeśli w ogóle, wydaje się pogarszać twoje objawy?
• Czy ktoś z twojej rodziny ma stwardnienie rozsiane?

Pytania do lekarza:

• Jaka jest najbardziej prawdopodobna przyczyna moich objawów?
• Jakich testów potrzebuję? Czy wymagają specjalnego przygotowania?
• Czy mój stan jest tymczasowy czy chroniczny?
• Czy mój stan się rozwinie?
• Jakie zabiegi są dostępne?
• Jak się leczyć równolegle na inne choroby?

Oprócz pytań, które się już przygotowało, nie należy się wahać z zadawaniem innych, które się nasuną podczas wizyty.