Szałwia lekarska – Właściwości i zastosowania

Najpopularniejszym gatunkiem szałwii w Polsce jest szałwia lekarska. Międzynarodowe Stowarzyszenie Ziołolecznictwa, doceniwszy całe bogactwo składników zawartych w tej odmianie rośliny, w 2001 roku wybrało szałwię „ziołem roku”. Przyjrzyjmy się bliżej jej właściwościom i korzyściom ze stosowania.

Szałwia znana jest w Polsce co najmniej od kilkuset lat. Do gatunków dziko u nas rosnących należy m.in.: szałwia łąkowa, omszona, zielona, biała, zaroślowa, lepka, czy okręgowa. Co ciekawe, właściwości poszczególnych gatunków niekoniecznie są zbliżone. Wręcz przeciwnie. Niektóre z nich znajdują specyficzne zastosowania, najczęściej w ziołolecznictwie, medycynie, kosmetologii, jako przyprawy lub rośliny ozdobne.

Szałwia lekarska

Nazwa szałwia pochodzi od łacińskiego słowa salvus, co znaczy ocalony, żywy, nietknięty. Cenne właściwości szałwii były znane już starożytnym medykom. W mitologii greckiej szałwia była symbolem zdrowia i długowieczności. Lista gatunków z rodzaju szałwia jest bardzo długa, a w jej obrębie znajduje się ponad 900 gatunków o nazwach zweryfikowanych i zaakceptowanych.

Do celów zdrowotnych najczęściej stosuje się szałwię do picia, w postaci naparów i herbaty. Samodzielnie wykonywany napój z suszu nie jest trudny do samodzielnego przygotowania i nie jest drogi. Może służyć do wielu rożnych celów leczniczych, a także spełniać funkcje prewencyjne.

Charakterystyka szałwii lekarskiej

Szałwia lekarska (Salvia officinalis L.).  endemicznie pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego, ale rozprzestrzeniła się również poza tym obszarem. Obecnie jest uprawiana w wielu krajach świata, między innymi w Polsce. Jest to silnie rozgałęziona krzewinka o niebieskofioletowych kwiatach oraz srebrzystoszarych liściach pokrytych gęstymi włoskami tzw. kutnerem. Roślina wydziela charakterystyczny, przypominający nieco kamforę zapach. W ziołolecznictwie wykorzystuje się przede wszystkim liście, znacznie rzadziej korzeń i kwiaty.

Szałwia lekarska jest cennym źródłem garbników i goryczy, kwasów organicznych, karotenu, związków żywicowych, flawonoidów, trójterpenów, a także witamin A, C i z grupy B. Posiada także wiele cennych minerałów, m.in. wapń, magnez, potas, sód, cynk, żelazo. W jej liściach znaleźć można znaczne ilości cennego olejku eterycznego, który działa antyseptycznie i grzybobójczo.

Dzięki tak specyficznemu zestawowi zawartych w niej substancji, szałwia znalazła szerokie zastosowanie nie tylko do produkcji kosmetyków i jako przyprawa poprawiająca smak potraw, ale przede wszystkim w lecznictwie. Z liści szałwii sporządza się napary, nalewki, płyny do płukania gardła i jamy ustnej, a także płukanki do włosów, zaś z korzenia przygotowuje się odwary.

Najważniejsze właściwości szałwii lekarskiej

1. Naturalny środek na dolegliwości miesiączkowe, menopauzę oraz na powstrzymanie laktacji

Zawarte w szałwii fitoestrogeny to cenne związki roślinne, które działają jak hormony-estrogeny. Również garbniki oraz olejek eteryczny o działaniu rozkurczowym i  przeciwzapalnym sprawiają, że jest to bardzo „kobiece” ziele. Pomaga regulować obfite miesiączki i zmniejsza towarzyszące im dolegliwości.

W okresie menopauzy łagodzi uderzenia gorąca, zmniejsza częstotliwość występowania nocnych potów, ogranicza wahania nastrojów i pomaga w walce z bezsennością. Szałwia lekarska jest również polecana kobietom, które mają problem z nadmiarem mleka, po zakończeniu karmienia piersią. Picie 2 szklanek ciepłego naparu z jej liści dziennie już po tygodniu wyraźnie ograniczy laktację. To wspaniałe zioło jest także bardzo pomocne przy zapaleniach piersi.

2. Pomoc w kondycjonowaniu skóry

Kobiety powinny sięgać po szałwię także ze względu na właściwości upiększające. W liściach szałwii znajdują się substancje o sprawdzonym i dobroczynnym działaniu na skórę. Olejek eteryczny i flawanoidy pomagają leczyć wypryski, popękaną skórę, łagodzić objawy trądziku, łuszczycy i grzybicy. Napar z szałwii stosuje się do okładów na trudno gojące się rany, owrzodzenia żylakowate nóg, a także jako dolewkę do kąpieli przy chorobach reumatycznych, wysypkach i innych schorzeniach skórnych.

Zawarte w szałwii związki mineralne mają silne właściwości przeciwutleniające, które pomagają w opóźnianiu procesu starzenia się, redukując szkodliwe działanie wolnych rodników. Witaminy i fitohormony zwalczają stres oksydacyjny, wspomagają opóźnianie  starzenia się skóry i powstawanie zmarszczek. Stosowanie olejku z szałwii do masowania skóry zapewnia naturalne działanie odmładzające i pomaga szybciej zregenerować komórki skóry. Dzięki temu szałwia lekarska jest cennym składnikiem różnych kosmetyków pielęgnacyjnych do skóry dojrzałej i problematycznej, szczególnie żeli do mycia twarzy i ciała, kremów i balsamów, a także naturalnych dezodorantów.

3. Pomoc w utrzymaniu zdrowych i lśniących włosów

Szałwia lekarska to naturalny kosmetyk, który doskonale odżywia i chroni skórę głowy, poprawia krążenie krwi i przyśpiesza porost włosów. Mocny napar z szałwii, przygotowany przez gotowanie liści tego ziela, może pomóc w walce z przedwczesnym siwieniem, wypadaniem włosów oraz w leczeniu łupieżu. Te wspaniałe i ogólnodostępne zioło stanowi często jeden z głównych składników INCI naturalnych kosmetyków pielęgnacyjnych do włosów.

4. Naturalny sposób na dolegliwości przewodu pokarmowego

Duża ilość garbników, goryczy i związków żywicowych poprawia pracę układu trawiennego. Wypita po posiłku herbatka z szałwii pobudza wydzielanie soku żołądkowego i żółci, dzięki temu ułatwia trawienie i poprawia przyswajalność pokarmów. Przeciwdziała również nadmiernej fermentacji i zapobiega powstawaniu gazów jelitowych, dlatego polecana jest na niestrawność i wzdęcia. Aromatyczne listki dodane do potraw tłustych i wzdymających czynią je lżej strawnymi.

Wykazano także słabe przeciwcukrzycowe działanie wyciągów z szałwii, dlatego można ją stosować pomocniczo w stanach przedcukrzycowych. Szałwia lekarska powstrzymuje również krwawienia z przewodu pokarmowego i zmniejsza przepuszczalność naczyń włosowatych, zatem warto napić się herbatki szałwiowej przed zabiegiem operacyjnym.

5. Skuteczne zwalczanie infekcji i zakażenia

Zawarte w szałwii taniny, olejek eteryczny, gorycz i karnozol stanowią silną broń w walce z zakażeniami i infekcjami. Działają antyseptycznie i grzybobójczo, hamując rozmnażanie się bakterii odpowiedzialnych za rozwój wielu chorób i dolegliwości. Płukanka z szałwii to sprawdzony środek zwalczający zakażenia, dlatego poleca się ją przy owrzodzeniach jamy ustnej, aftach, pleśniawkach, przy anginie oraz na krwawiące dziąsła.

Stosowany do picia i inhalacji napar z szałwii, dzięki właściwościom ściągającym i wykrztuśnym, ułatwia oczyszczenie oskrzeli z zalegającej w nich wydzieliny, a także doskonale łagodzi ból gardła i pomaga przy zapaleniu migdałków. Herbata z liści przeciwdziała biegunce, służyć może również do irygacji pochwy w trakcie upałów.

6. Ograniczenie potliwości

Szałwia lekarska, a zwłaszcza wyciągi alkoholowe, takie jak nalewki czy wina, dzięki dużej ilości garbników i substancji ograniczających rozwój bakterii polecana jest osobom zmagającym się z nadpotliwością, która wynika z różnych chorób, np. nadczynności tarczycy czy nerwicy. Napar z szałwii stosuje się przy nadmiernym poceniu nocnym, zwłaszcza u gruźlików i neurotyków. Przeciwpotny napar z liści szałwii działa już po 2-3 godzinach od jego wypicia i bywa skuteczny nawet przez 3 dni. Przy silnie pocących się stopach i dłoniach warto robić kąpiele w naparze.

7. Poprawa funkcji umysłowych

Szałwia do picia wykazuje także właściwości usprawniające funkcje umysłowe i pamięć, ułatwia koncentrację, skupienie uwagi i uspokaja nerwy. Dostarcza rekordowych ilości witaminy B1, a jednym z objawów niedoboru tego związku są krótkotrwałe zaniki pamięci. Do właściwości szałwii można także zaliczyć działanie kojące podczas depresji, zmęczenia i wyczerpania.

Szałwia lekarska w kosmetyce

Ze względu na swoje dobroczynne właściwości olejek szałwiowy i ekstrakty z szałwii znalazły szerokie zastosowanie w przemyśle kosmetycznym. Oprócz gotowych kosmetyków można bez większego trudu przygotować własne naturalne kosmetyki z dodatkiem szałwii. Oto kilka propozycji:

• Parówka do cery tłustej i trądzikowej – Wystarczy zalać garść suszonych liści wrzątkiem i przez kilka minut pochylać głowę nad parującym ekstraktem. Taka parówka to dobry początek każdego zabiegu oczyszczającego.

• Kąpiel w szałwii – Aby przygotować leczniczą kąpiel z szałwii należy w pierwszej kolejności przygotować napar, zalewając wrzątkiem dużą garść suszu. Zaparzać 10-15 minut, odcedzić i dodać do kąpieli. Tak przygotowana kąpiel powinna trwać nie krócej niż 20 minut. Pomaga nie tylko w chorobach reumatycznych, ale również przy egzemie i wypryskach.

• Szałwiowa sól do kąpieli – Garść soli kuchennej należy wymieszać z 8-10 kroplami olejku szałwiowego, dodać mieszankę do miski z ciepłą wodą i moczyć stopy przez 10-15 minut. Taki zabieg warto stosować 1-2 razy w tygodniu. Działa on przeciwgrzybiczo i ogranicza nadmierną potliwość stóp, a także wspaniale dezynfekuje i zmiękcza skórę.

• Maseczka do cery mieszanej – ½ jabłka wraz ze skórką należy zetrzeć na tarce o drobnych oczkach. Dodać posiekane listki świeżej szałwii oraz kilka kropli oliwy z oliwek i  dokładnie wymieszać. Nałożyć pastę na cerę twarzy w miejscach, gdzie tworzą się zaskórniki i krostki. Po 15 minutach zetrzeć papkę gazą namoczoną w letniej przegotowanej wodzie.

• Maseczka do cery podrażnionej – Należy przygotować po łyżeczce suszonych i dobrze zmielonych ziół szałwii oraz rumianku, całość zalać 2-3 łyżkami wrzącej wody i dokładnie wymieszać. Tak przygotowaną papką posmarować podrażnioną skórę. Po 15-30 minutach spłukać twarz letnią wodą. Można do papki dodać żółtko i łyżkę twarożku.

• Maseczka oczyszczająca – Szałwia i macierzanka doskonale oczyszczają cerę i ściągają pory skóry. Należy przygotować z tych ziół i niewielkiej ilości wody papkę i nanieść na skórę, a po 15 minutach spłukać.

• Maseczka kojąca – Szałwia sama w sobie przynosi skórze i całemu ciału ukojenie, ale także zmniejsza również potliwość. Połączona z innymi ziołami daje jeszcze lepsze efekty. Aby zrelaksować skórę wystarczy połączyć 1 łyżeczkę szałwii, 1 łyżeczkę tymianku i 1 łyżeczkę rozmarynu. Całość zalewa się 1-2 łyżkami wrzątku i intensywnie miesza. Tak przygotowaną papką smarujemy całą twarz, omijając okolice oczu i ust, a potem pozostawiamy na 15-20 minut. Po tym czasie twarz zmywamy letnią wodą. Jeśli będziemy nakładać maseczkę okrężnymi i masującymi ruchami zapewnimy skórze delikatny ziołowy peeling.

• Napar z szałwii wygładzający kręcone włosy – Garść wysuszonych ziół zalewamy szklanką wrzątku i pozostawiamy do naciągnięcia na 10-15 minut. Następnie napar należy przecedzić, przestudzić i płukać nim umyte wcześniej włosy. Głowy nie należy spłukiwać wodą. Włosy należy rozczesać grzebieniem nadając im gładką formę.

Szałwia – Przeciwwskazania i działania uboczne

Ze stosowania szałwii powinny zrezygnować osoby zażywające leki przeciwzakrzepowe, związki aktywne tego zioła zakłócają bowiem ich działanie. Szałwii lekarskiej nie zaleca się również stosować w przypadku ostrego nieżytu żołądka, a także u osób cierpiących na padaczkę. Zawarty w olejku eterycznym tujon może wpływać na utrzymywanie się ataków u chorych. Ze stosowania z tej rośliny powinny zrezygnować kobiety karmiące piersią ponieważ szałwia zmniejsza laktację.

Szałwia lekarska cena

Szałwia najczęściej sprzedawana jest w postaci suszu ziołowego, przeznaczonego do przygotowywania naparów, herbat, a także nalewek i innych domowych produktów. Jej cena zależy od producenta, a także wielkości opakowania. Suszone liście szałwii kosztują od 40 do nawet 180 zł za kg. Mniejsze opakowania mają zazwyczaj cenę ok. 3-5 zł za 50 g. Herbatę z szałwii w torebkach można kupić w cenie ok. 3-5 zł za 30 szt.

Domowa uprawa szałwii

Szałwia lekarska nadaje się do samodzielnej uprawy w ogrodzie i najlepiej rośnie na dobrze nasłonecznionych stanowiskach, najlepiej osłoniętych od wiatru. Lubi przepuszczalną, ale dość żyzną glebę, najlepiej z domieszką żwiru lub piasku. Najlepiej czuje się w środowisku obojętnym lub lekko zasadowym.

Roślina nie jest odporna na silne mrozy, dlatego w tym okresie powinna być chroniona, np. za pomocą kopczyków kompostu. W okresie wiosennym po zdjęciu okrycia, wycina się zamarłe części naziemne rośliny, na wysokości ok 10 cm na ziemią. Taki zabieg pozwoli na zagęszczenie szałwii i skłoni ją do wygenerowania większej ilości pąków. Rozmnażanie przez nasiona odbywa się zazwyczaj w okresie przełomu marca i kwietnia, a najszybsze kiełkowanie możliwe jest w temperaturze ok. 20ºC. Możliwe jest również rozmnażanie przez podział starszych roślin, najlepiej w okresie jesiennym lub późnowiosennym.

Zbiory szałwii dają największe efekty w okresie pełnego wzrostu liści, jeszcze w okresie przed jej kwitnieniem. W pierwszym roku wegetacyjnym rośliny odbywają się zazwyczaj w sierpniu, natomiast w przypadku starszych roślin, można ich dokonywać już w maju. Zbiorów najlepiej dokonywać w słoneczne i suche dni.

Ceniona szałwia hiszpańska – popularne nasiona Chia

Szałwia to jedna z najważniejszych roślin leczniczych, tak więc trudno nie wspomnieć o tak bardzo popularnej ostatnio w Polsce szałwii hiszpańskiej Salvia hispanica, zwanej też jako nasiona Chia. Jest to gatunek szałwii pochodzącej z Meksyku oraz Gwatemali, bardzo ceniony właśnie ze względu na swoje nasiona.

Podstawowe właściwości szałwii hiszpańskiej

Szałwia hiszpańska uprawiana jest w celach handlowych dla bogactwa w kwasy tłuszczowe omega-3, omega-6, białko, błonnik pokarmowy, a także znacznego poziomu przeciwutleniaczy, głównie kwasu chlorogenowego i kawowego, oraz flawonoidów. Nasiona Chia są cennym źródłem wielu witamin i minerałów, w tym witaminy E, B3, żelaza, cynku, magnezu i potasu, nie zawierają natomiast glutenu. Ze względu na właściwości hipoglikemizujące, czyli stabilizujące poziom glukozy we krwi, często zalecane są diabetykom.

Nasiona Chia zawierają bardzo duże ilości błonnika, nawet do 25% masy, dzięki któremu wspaniale usprawniają pracę jelit i wspomagają ruchy robaczkowe. Polecane są osobom cierpiącym na zaparcia oraz walczącym z otyłością i nadwagą. Ziarna szałwii hiszpańskiej są bogatym źródłem kwasu ALA, który należy do pożądanych kwasów omega-3, niezbędnych w profilaktyce wielu chorób. Pomaga on obniżyć poziom cholesterolu LDL i trójglicerydów, a przy tym podnieść poziom cholesterolu HDL, zapewniając  wiele cennych korzyści naszemu sercu.

Zawarte w nasionach kwasy to również wsparcie dla narządu wzroku, a u osób starszych profilaktyka rozwoju zwyrodnienia plamki żółtej. Za sprawą kwasu chlorogenowego, kawowego oraz flawanoidów, nasiona Chia stanowią cenne źródło przeciwutleniaczy, które hamują działanie wolnych rodników, stanowiąc tym samym istotny element w profilaktyce antynowotworowej.

Wykorzystanie nasion Chia

W 2009 roku Unia Europejska zatwierdziła nasiona Chia jako produkt spożywczy, pozwalając na stosowanie ich jako dodatku, stanowiącego do 5% całkowitej masy chleba. Nasiona szałwii hiszpańskiej dodawać można do sałatek, koktajli, musli, owsianki, a nawet do ziemniaków i ciast. Trzeba pamiętać, aby przed użyciem nasiona chii namoczyć w ciepłej wodzie, gdyż wtedy zmiękną i nabiorą objętości.

Nasiona chia to bogactwo antyoksydantów, minerałów, witamin, soli mineralnych i wielu cennych składników odżywczych, które pozwalają zachować na długi czas energię i sprawność organizmu. Nic więc dziwnego, że zostały zauważone i docenione na rynku, zarówno jako odżywczy składnik spożywczy, jak i składnik kosmetyczny.

Cenny olejek z nasion Chia

Z bardzo drobnych nasion Chia pozyskuje się również olej, który jest wersją całkowicie naturalną, nierafinowaną, nie poddawaną żadnej obróbce chemicznej, ani mechanicznej. Dzięki temu olej zachowuje całe  bogactwo składników aktywnych. Jest zaliczany do tzw. bioolejów, czyli olejów dobrze przyswajanych przez skórę. Charakteryzuje się wysoką zawartością niezbędnych kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6, a także jest bogatym źródłem antyoksydantów i flawanoidów, cynku oraz witamin z grupy B, dzięki czemu wykazuje on działanie wspaniałe przeciwzapalne i skutecznie regulujące skórę tłustą i trądzikową.

Szałwia hiszpańska w kosmetyce

Olej z nasion Chia bardzo łatwo wnika i penetruje głębsze warstwy skóry, przynosząc silne nawilżanie, wzmocnienie bariery lipidowej i regenerację. Działa przeciwzmarszczkowo, poprawia elastyczność, wpływa na produkcję kalogenu i mnożenie się komórek skóry. Reguluje także proces rogowacenia. Polecany jest zarówno w pielęgnacji włosów, jak i skóry głowy, nadając włosom miękkości, jedwabistości i naturalnego połysku. Eliminuje suchość skóry i łupież. Nasiona Chia można wykorzystać do samodzielnie wykonanych najprostszych maseczek np.:

Maseczka odżywcza – Wystarczy zmieszać 1 łyżkę jogurtu naturalnego z 1 łyżką naparu z nasion lub papki z nasion. Nałożyć na twarz na 15 min, po czym zmyć delikatnie płatkiem kosmetycznym namoczonym w wodzie. Maseczka ma działanie odżywcze i nawilżające.

Oliwka z Chia – Można zmieszać 2 łyżki oleju z nasion wiesiołka lub oliwy z oliwek z 1 łyżką naparu z nasion Chia. Tak przygotowany preparat można stosować jako oliwkę natłuszczającą do skóry suchej np. na suche stopy.

Szałwia wieszcza – Odmiana z dużym potencjałem leczniczym

W 1961 roku zidentyfikowano nowy gatunek szałwii Salvia divinorium, zwanej szałwią wieszczą lub też proroczą, boską, czy szałwią czarownika. Występuje endemicznie w Meksyku, a jej głównym składnikiem aktywnym jest salwinoryna, stanowiąca ok. 96% składników psychoaktywnych, zawartych głównie w liściach tego zioła.

Niektórzy naukowcy nie wykluczają szerokich zastosowań terapeutycznych związków czynnych zawartych w szałwii wieszczej. Potencjalnie mogą mieć one duże znaczenie w leczeniu nie tylko depresji, ale także choroby Alzheimera, schizofrenii, bólów przewlekłych, a nawet AIDS. W tym kontekście zagrożeniem dla rozwoju badań nad zastosowaniami leczniczymi szałwii wieszczej może być uznanie jej za narkotyk. Szałwia wieszcza jest w Polsce rośliną nielegalną od maja 2009 roku.

Źródła:

1. Clebsch, Betsy; Carol D. Barner (2003). The New Book of Salvias. Timber Press. ISBN 978-0-88192-560-9.
2. Stearn, William T. (2004). Botanical Latin. Timber Press (OR). ISBN 0-88192-627-2.
3. Sutton, John (2004). The Gardener’s Guide to Growing Salvias. Workman Publishing Company. ISBN 978-0-88192-671-2.
4. Watters, L. L. (1901). An Analytical Investigation of Garden Sage (Salvia officinalis, Linne). New York: Columbia University.
5. Grieve, Maud (1971). A Modern Herbal: The Medicinal, Culinary, Cosmetic and Economic Properties, Cultivation and Folk-lore of Herbs, Grasses, Fungi, Shrubs, & Trees with All Their Modern Scientific Uses, Volume 2.
6. Kennedy, D. O.; Wightman, E. L. (11 January 2011). “Herbal Extracts and Phytochemicals: Plant Secondary Metabolites and the Enhancement of Human Brain Function”. Advances in Nutrition. 2 (1): 32–50. doi:10.3945/an.110.000117. PMC 3042794. PMID 22211188.
7. Akhondzadeh, S; Noroozian, M; Mohammadi, M; Ohadinia, S; Jamshidi, AH; Khani, M (February 2003). “Salvia officinalis extract in the treatment of patients with mild to moderate Alzheimer’s disease: a double blind, randomized and placebo-controlled trial.”. Journal of clinical pharmacy and therapeutics. 28 (1): 53–9. doi:10.1046/j.1365-2710.2003.00463.x. PMID 12605619.
8. “RHS Plant Selector – Salvia officinalis ‘Icterina'”. Retrieved 26 July 2013.
9. “RHS Plant Selector – Salvia officinalis ‘Purpurascens'”. Retrieved 2 June 2013.